เมื่ออุณหภูมิของอากาศสูงขึ้นในช่วงฤดูร้อน คนเราก็มีวิธีคลายร้อนกันหลายรูปแบบ นับตั้งแต่การออกแบบเสื้อผ้าเครื่องแต่งกาย ปรับแต่งที่อยู่อาศัยไปจนถึงอาหารการกิน พูดถึงอาหารการกินในช่วงหน้าร้อนหลายคนคงนึกถึง "ข้าวแช่เมืองเพชร" ที่โด่งดัง
หากย้อนอดีตเส้นทางเดินของข้าวแช่แล้ว ข้าวแช่หรือข้าวสงกรานต์ ซึ่งคนมอญเรียกว่า "เปิงด้าจก์" แปลว่าข้าวน้ำ ถือเป็นอาหารในพิธีกรรมของชาวมอญ ที่นิยมทำขึ้นเพื่อสังเวยเทวดาในพิธีตรุษสงกรานต์ เพราะชาวมอญสมัยโบราณถือว่าวันสงกรานต์เป็นวันขึ้นปีใหม่ตามความเชื่อที่ได้แบบอย่างมาจากอินเดีย
ในวรรณคดีเรื่อง "รำพันลิพาป" ของสุนทรภู่ รัตนกวีสมัยต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ได้รจนาถึง "ข้าวแช่" ไว้อย่างน่าสนใจ โดยเฉพาะเครื่องเคียงกระชาย มะม่วงที่สลักเสลาสวยงามจับตายิ่งนัก
"...ฤดูร้อนก่อนเก่าทำข้าวแช่ น่าชมแต่เครื่องกับสำรับฉัน ช่างทำเป็นดอกจอกและดอกจันทน์ งามจนชั้นกระชายทำเหมือนจำปา มะม่วงดิบหยิบดูจึ่งรู้จัก ช่างน่ารักทำเป็นเช่นมัจฉา จะแลลับกลับกลายสุดสายตา เคยไปมามิได้เห็นจะเว้นว่าย...ฯ"
สำหรับการเลื่อนชั้นเข้าวังของข้าวแช่มอญ ก็มาจากที่สตรีมอญที่เข้ารับราชการฝ่ายใน นำข้าวแช่ขึ้นถวายเป็นอาหารเสวย ในกาลต่อมาจึงแพร่หลายในวงกว้างทั่วไป โดยเฉพาะข้าวแช่ตระกูลเมืองเพชร สืบเนื่องจากการแปรพระราชฐาน ของพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 4 ไปอยู่ที่พระราชวังพระนครคีรี (เขาวัง) ในครั้งนั้นเจ้าจอมมารดากลิ่นเชื้อสายมอญทางเจ้าพระยามหาโยธา (เจ่ง คชเสนีย์) ที่หลบหนีพม่ามาครั้งกรุงธนบุรี ได้ติดตามไปถวายราชการที่พระนครคีรีด้วย และครั้งนั้นเองที่ข้าวแช่ได้รับการถ่ายทอดไปยังห้องเครื่อง บ่าวไพร่สนมกำนัลได้เรียนรู้ และแพร่หลายไปยังสามัญชนย่านเมืองเพชรบุรีในที่สุด
ช่วงต้นเดือนมีนาคม ผมได้มีโอกาสไปร่วมงานเทศกาลข้าวแช่ที่ เซรา รีสอร์ท ชะอำ จังหวัดเพชรบุรี ซึ่งมี ม.ร.ว.ถนัดศรี สวัสดิวัฒน์ มาเป็นประธาน พร้อมด้วยคุณประสงค์ พิฑูรย์กิจจา เลขาธิการมูลนิธิราชประชานุเคราะห์ มาร่วมงานด้วยเพื่อสืบสานตำนานข้าวแช่ชาววังเมืองเพชร อันเป็น วัฒนธรรมการกินที่งดงาม ละเอียดอ่อน ไม่แพ้ชาติใดในโลก งานนี้จะมีไปจนถึงวันที่ 15 พฤษภาคม 2546
คุณอัญญการ พุ่มพวง หรือคุณพัชร โต้โผใหญ่ของงานผู้สืบตระกูลจากคนมอญที่บางพลี ที่มีญาติโกโหติกาทางสายเลือดกระจายทั้งพระประแดง สมุทรปราการและปทุมธานี เล่าให้ผมฟังว่า ข้าวแช่ก็เป็นเสมือนจิตวิญญาณของคนมอญ ทุกตรุษสงกรานต์ หรือปีใหม่ จะต้องทำข้าวแช่ถวายเทวดา ถวายพระ ทำให้คนในครอบครัวได้รับอานิสงส์ได้ลิ้มรสไปด้วย
"เสียดายไม่อยากให้ข้าวแช่สาบสูญ เพียงแค่ช่วยให้ฟื้นฟูได้ก็จะทำ ตัวเองก็ได้ความรู้ในการทำมาจากคุณแม่ พอทำเป็นก็สอนต่อไม่ให้สาบสูญ"
ในเครื่องเคียงของข้าวแช่ประกอบด้วยสมุนไพรที่มีสรรพคุณทางยามากมายทั้งกระชาย ข่า รากผักชี กระเทียม ตะไคร้ ผิวมะกรูด หอมแดง นำมาปรุงผสมกับปลาดุกย่างทำเป็นกะปิทอด นอกจากนั้นมีหัวไชโป๊วผัดหวาน หมูสับกับปลาเค็ม ปลายี่สนผัดหวาน หัวผักกาดเค็มผัด ปลาช่อนแห้งผัด พริกหยวกสอดไส้ หอมสอดไส้ เนื้อเค็มทอด ดอกลั่นทมทอด
วันนั้นผมกินข้าวแช่ไปด้วยฟังดนตรีไทยบรรเลงพร้อมเสียงขับขานจาก ดร.วัฒนะ บุญจับ จากสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร ได้พรรณนาถึงพืชผักเครื่องปรุงของเครื่องเคียงข้าวแช่อย่างน่าจับใจ พร้อมสายลมริมชายหาดพัดมาแผ่วๆ แถมท้ายด้วยการขับร้องเพลงโปรดจากอาจารย์หม่อม จนไม่อยากกลับเลย ถ้ามีหมอนสักใบ คงจะดี ฮ่าๆๆ